No medio tende as súas ramas, como brazos cargados de anos, un olmo mesto, inxente, onde se di que habitaban os falsos soños agachados entre as follas. ENEIDA, VI. 282-284
Ide lonxe, penosa estirpe de coitas, ídevos amarguras:
que brille, montado nos seus cabalos brancos, o sol Apolo.
…….
Nada me preocupas xa, Neera (1),
que sexas feliz, e luminoso o teu destino.
…………..
Chega, despois de moitos días, a calma.
(1) ¿Neera= a poetisa Sulpicia? En todo caso, a muller do enigmático Lígdamo, posible autor do poema. Exemplificación do tipo de muller de familia noble: provocativa, amante das riquezas, fermosa e desleal, que pretende dominar o mundo cos seus encantos, pero que a fin só consegue a fama grazas ós versos do poeta.
TIBULO, Carmina, (Corp. Tib.) III, 6, 1-8 , 29-30 e 32
Como un conto de Nadal e Aninovo en FASTOS, I, 170 e ss.
Annum novum faustum felicem vobis!
E digo eu ¿por que,Xano, aínda que calme os manes dos outros, che ofrezo primeiro a ti incenso e viño? “Para que poidas, grazas a min, que gardo as entradas, ter acceso a todos os deuses que queiras”, responde. “E ¿por que se fan cumpridos nas túas kalendas e expresamos e escoitamos bos desexos?”
Entón o deus, apoiado no caxato, que levaba na dereita,
dime: “Os bos agoiros agóchanse nos inicios. Con oídos agoirentos escoitades a primeira palabra e interpreta favorable o augur a primeira ave que ve. O ceo e os deuses escoitan propicios. Ninguén expresa desexos vans, e o dito vale”.
Desaparecera Xano e non pasei moito tempo calado;
pisei coas miñas palabras as últimas súas,
e pregunteille: “¿que significa o dátil e o figo paso, e o mel brillante que flúe no branco panal?”.
Dime: “é polo agoiro: que aquel sabor acompañe a nosa labor e o ano adoce o camiño comezado”. Vexo por que se ofrecen doces: explícame o sentido do aguinaldo para que nada se me perda da túa festa”.
Riu e dixo: ” ¡canto te engana o teu tempo a ti que pensas que o mel é máis doce que o aguinaldo recibido! Eu non coñecín a ninguén nos tempos de Saturno que para el as súas riquezas non fosen doces.”
O magnum mysterium,
et admirabile sacramentum,
ut animalia viderent Dominum natum,
jacentem in praesepio!
Beata Virgo, cujus viscera
meruerunt portare
Dominum Christum.
Alleluia.
Non houbo poeta que mellor coñecese o prezo da felicidade que Horacio, e ben sabía que non está na man de calquera conseguila, porque só é accesible a unha minoría. A vida axitada da urbe só lle produce desprezo a quen busca nunha pequena casa de campo da Sabina a tranquila felicidade. Si ten un obxectivo seguro: a necesidade de gozar cada día que pasa como se fose o último. Unha fórmula que non sempre foi ben comprendida; moitos pensaron que o obxectivo vital do poeta eran os praceres vulgares da existencia. Pero esta fórmula nace como resultado dunha fonda reflexión moral sobre unha sociedade que vive en constante axitación desde que el era neno: fronte ós incentivos da ambición e o heroismo prefire a paz e a liberdade de espírito e de corazón, aliados coa amizade, proclamada polo epicureismo, indispensable para o pracer. Horacio atopa este pracer na creación poética.
“O ánimo orientado ó presente evite a inquedanza polo futuro e atempere os pesares con sorrisos.”
Acompañado da Sibila de Cumas, a quen viña de consultar por recomendación do espírito do seu pai, Eneas entra por unha cova, despois de cruzar a soidade vacía do imperio de Plutón. O heroe camiñaba non sen certo receo, aínda que tiña a seguridade de que o seu retorno ó mundo dos vivos estaba garantido de non perder o salvoconducto da rama dourada. Non ten dúbidas, busca respostas de futuro nos seus antepasados; de non facer a viaxe, no habería esperanza para a súa xente, que atravesara os perigos do mar, cos ollos postos nun asentamento digno.
De aquí parte o camiño que conduce á corrente do infernal Aqueronte, río profundo de augas lamacentas que xiran en axitado remuíño e vomitan repugnante lodo no Cocito. Garda deste río e destas augas é un horrible barqueiro, o espantoso e pestilente Caronte.
A lagoa Estixia abraza esta rexión con nove repregues. O xuíz Minos, remove a furna que decide a sorte de que entra neste territorio. A Sibila faille coñecer o Campo dos Prantos onde se atopaban aqueles que consumiu o amor e os Últimos Campos onde moraban a almas dos que se fixeron famosos na guerra. O lugar de tormento para os malvados está ó pé dun outeiro, castelo enorme, pechado por un triple muro. Un rápido río de torrentes de lume: é o infernal Flexetón, que arrastra rochas con estrondo. Aquí están con xesto impenetrable Tisifón, flaxelando ós culpables e Radamante que amosa o seu increible poder castigando ós perversos e obrigándoos a confesar os crimes.
Eneas sobreponse a momentos de debilidade e por fin chega a onde moran os benaventurados, un ceo transparente baña os prados de luz de púrpura, aquí as sombras teñen sol e estrelas: este é o lugar destinado ós que recibiron feridas defendendo a patria.
Discorre tamén por este espazos oscuros o río Leteo, no que beben o esquecemento as almas que van retornar ó mundo dos vivos. Tras este viaxe polos camiños oscuros e silenciosos do inferno, e tras coñecer o pasado do seu pobo e o futuro esperanzador, aínda que cheo de sangue, Eneas das con dúas portas, una de corno que dá paso fácil os soños verdadeiros, e outra de marfil pola que os manes envían á terra os soños falsos.
“Baño, viño e Venus desgastan o corpo, pero son a verdadeira vida”. Proverbio latino
Fot. José M. Otero
Tu ne quaesieris (scire nefas) quem mihi, quem tibi
finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios
temptaris numeros. Vt melius quicquid erit pati!
Seu pluris hiemes seu tribuit Iuppiter ultimam,
quae nunc oppositis debilitat pumicibus mare 5
Tyrrhenum, sapias, uina liques et spatio breui
spem longam reseces. Dum loquimur, fugerit inuida
aetas: carpe diem, quam minimum credula postero.
[Que non se che ocurra averiguar, sabelo é ilícito, que final/a ti, Leucónoe, e a min os deuses nos teñen reservado, nin ouses/consultar os números babilonios. ¡Mellor será facer fronte ó que veña!/Xa nos regale Xúpiter moitos invernos, xa sexa este o último/que o mar Tirreno agora creba contras as rochas nas que bate,/ ten xuízo, filtra o viño e axusta a un tempo corto/ unha longa esperanza. Mentres falamos, o tempo cruel/voa: machúcate de gusto, non esperes a mañá.]
Fot. José M. Otero
Festo quid potius die
Neptuni faciam? Prome reconditum,
Lyde, strenua Caecubum
munitaeque adhibe uim sapientiae.
Inclinare meridiem 5
sentis ac, ueluti stet uolucris dies,
parcis deripere horreo
cessantem Bibuli consulis amphoram?
Nos cantabimus inuicem
Neptunum et uiridis Nereidum comas, 10
tu curua recines lyra
Latonam et celeris spicula Cynthiae;
summo carmine, quae Cnidon
fulgentisque tenet Cycladas et Paphum
iunctis uisit oloribus,
dicetur; merita Nox quoque nenia.
[¿Que cousa mellor podo facer no día/ da festa de Neptuno? Saca dilixente/ o Cécubo de reserva, Lide,/ e ataca a fortaleza da túa cordura./ ¿Ves que o sol de mediodía declina e, como se o tempo que voa se detivese,/ti dubidas se traer da bodega/ a ánfora da colleita do ano do cónsul Bíbulo?/ Eu cantarei primeiro/ a Neptuno e os verdes cabelos das Nereidas,/ti, despois, seguirás coa curvada lira o canto/ a Latona e as frechas veloces de Cintia;/cunha última canción será honrada/ a que protexe as luminosas Cícladas e visita/ Pafos sobre os seus axugados cisnes;/a Noite seráo tamén cunha merecida serenata]
Collige, virgo, rosas dum flos novus et nova pubes et memor esto aevum sic properare tuum.
[Apaña, nena, as rosas mentres a flor está fresca e ti chea de vida, e lembra que así se esfuma o teu tempo]
¡Que se nos va la Pascua, mozas,
que se nos va la Pascua!
Mozuelas las de mi barrio,
loquillas y confiadas,
mirad no os engañe el tiempo,
la edad y la confianza.
No os dejéis lisonjear
de la juventud lozana,
porque de caducas flores
teje el tiempo sus guirnaldas.
¡Que se nos va la Pascua, mozas,
que se nos va la Pascua!
Córtalas a destajo, desaforadamente,
sin pararte a pensar si son malas o buenas.
Que no quede ni una. Púlele los rosales
que encuentres a tu paso y deja las espinas
para tus compañeras de colegio. Disfruta
de la luz y del oro mientras puedas y rinde
tu belleza a ese dios rechoncho y melancólico
que va por los jardines instilando veneno.
Goza labios y lengua, machácate de gusto
con quien se deje y no permitas que el otoño
te pille con la piel reseca y sin un hombre
(por lo menos) comiéndote las hechuras del alma.
Y que la negra muerte te quite lo bailado.
Estás ya con quien quieres. Ríete y goza. Ama.
Y enciéndete en la noche que ahora empieza,
y entre tantos amigos (y conmigo)
abre los grandes ojos a la vida
con la avidez preciosa de tus años.
La noche, larga, ha de acabar al alba,
y vendrán escuadrones de espías con la luz,
se borrarán los astros, y también el recuerdo,
y la alegría acabará en su nada.
Más, aunque así suceda, enciéndete en la noche,
pues detrás del olvido puede que ella renazca,
y la recobres pura, y aumentada en belleza,
si en ella, por azar, que ya será elección,
sellas la vida en lo mejor que tuvo,
cuando la noche humana se acabe ya del todo,
y venga esa otra luz, rencorosa y extraña,
que antes que tú conozcas, yo ya habré conocido.
Francisco Brines, El otoño de las rosas. “Por fuertes y fronteras” 1996
Se algún pracer sente o home ó lembrar as boas obras
do pasado, cando pensa que cumpriu coas súas obrigas
e que non violou ningún xuramento solemne, nin en ningún pacto
abusou do poder dos deuses para enganar ós homes,
moita felicidade te espera por moito que vivas,
Catulo, por este amor non correspondido.
Pois todo o que os homes poidan dicir
ou facer, iso fixéchelo e dixéchelo ti;
todo iso , confiado a unha alma desagradecida, morreu.
¿Por que, entón, te martirizas máis?
¿Por que non te armas de valor e te vas de aí
e deixas de sentirte mal, se os deuses che son adversos?
É difícil de repente esquecer un amor tan grande.
É difícil, pero debes conseguilo como sexa.
Esta é a única saída, poidas ou non poidas.
Deuses, se é un don voso a piedade, ou se a alguén
concedestes unha última graza na hora da morte,
mirádeme a min, infeliz, e se vivín sen tacha
librádeme desta peste e desta condena
que insinuándose como un torpor polo máis fondo de min
expulsou do meu corazón a felicidade.
Xa non pretendo que ela me corresponda
ou, o que non é posible, que queira ser honrada.
Eu só aspiro a curarme e acabar con esta mortal enfermidade.
Deuses, concedédemo polo meu leal amor.
A LIBERACIÓN DEFINITIVA DO MAL DE AMORES.
Fulsere candidi tibi soles. Fot. José M. Otero
Non é posible compreder toda a complexidade do proceso amoroso de Catulo sen a lectura do c. 76; por iso o engado a selección de poemas ó tempo que, co comentario que segue, trato de xustificalo.
O ano 57 a. C. Catullo agonía de mal de amores, que expresa nun grito, c. 85 ( Odi et amo) e nun reproche, c. 87 ( Nulla potest mulier tantum se dicere amatam) e, por aquilo de que viaxar fai esquecer e pensar, emprende unha longa viaxe por Oriente que vai durar ata a primavera do no seguinte.
A experiencia desta viaxe aparece recollida en varios dos seus poemas. Phasellus ille, quem videtis, hostes (c.4), Paene insularum, Sirmio, insularumque (c.31), Iam ver egelidos refert tepores (c.46).
Pero un ano fóra de Roma non cambiou nada o seu estado de ánimo. Retorna dominado pola desilusión, a fatiga, a nostalxia de Lesbia, e dos amigos, segue enfermo de amor e a enfermidade provocada por Lesbia semella non ter cura. Catulo experimenta a acritude da infelicidade cando ten 28 anos.
Este sufrimento parece acougar definitivamente no c. 11, Furi et Aureli, comites Catulli, escrito ó chegar como se a experiencia da viaxe lle resultase un bálsamo para a enfermidade da alma. O sentimento de liberación daquel martirio continuado que o consumía de infelicidade toma corpo no c. 76; o poeta volve sobre si mesmo cunha decisión firme que non mostraba no c. 8, Miser Catulle, mediante unha súplica ós deuses, apaixonada, fonda e chea de dor.
En Si recordanti benefacta priora voluptas, non volve referir a anáfora chea de nostalxia da felicidade perdida, Fulserecandidi tibi soles, máis ben chegaa conclusión firme de que todo acabou por ser fiel a unha alma ingrata e como tal impía e desleal. Recoñece que é difícil liberarse sen máis nin máis dun gran amor, pero hai que facelo, non queda outra, a única salvación é romper de maneira absoluta.
Despois da experiencia do c. 8, xa non confía nas súas propias forzas. A debilidade humana non é un antídoto capaz contra o veleno, que, paralizándolle o máis íntimo, o priva da ledicia de vivir. Por iso agora está decidido a invocar os deuses, porque só eles posúen a graza da piedade para quen foi pius durante a súa vida.
Xa o tentara sen moita determinación no c. 11, ó retornar de Oriente da viaxe compartida cos seus amigos Furio e Aurelio, encargados agora de transmitir a Lesbia os sentimentos convencidos dunha ruptura definitiva : “que non se preocupe por min, polo meu amor, que pola súa culpa está morto, como, no lindeiro do prado, a flor cortada ó paso do arado.”
O c. 76 convértese no poema máis fondamente relixioso da antigüidade, o cume máis alto da espiritualidade do poeta de Verona. É a mostra da máis completa liberación verquida nun poema, xa que se resolve a súa paixón, sen residuos, na máis pura contemplación e na catarse dos sentimentos, en palabras de E. Castorina en Questioni neoteriche.
Nobis cum semel occidit brevis lux. Fot. José M. Otero
A quen teña unha imaxe do Catullo frívolo e disoluto, non deixa de sorprenderlle a expresión: si vitam puriter egi (v.19). Ha entenderse no senso mesmo do concepto de Pietas, respecto polos deuses, da Fides e do foedus amoris, e así o escribe nos versos 3 e 4 do c. 87: “Xamais houbo tanta lealdade nun xuramento/como a que da miña parte se deu no teu amor.
A Pietas é un concepto romano e catuliano, que ten as súas raíces na antiquísima relixión romana do fogar doméstico e indica o estado do home que cumpre cos seus deberes cara ós membros difuntos e vivos, divinos e humanos da propia familia. A Pietas é para Catulo a virtude de quen cumpre a súas obrigas con aqueles cos que está unido por vínculos de afecto. A Pietas crea deberes de solidariedade, amizade e respecto.
Unha das manifestacións máis primitivas da Pietas era o respecto dos compromisos, a Fides (lealdade). A Fides garante as relacións entre os seres, tanto nos contratos como nos tratados (foedus). No c. 30 lembra que os facta impía dos homes fallaces non lles pracen ós deuses e a actitude de Lesbia é impía e falaz. ¿Que fixo Lesbia co pacto de inviolable amor (foedus amicitiae) do v. 6 no c. 109, coa cálida e apaixonada petición dun amor feliz para sempre, Iocundum, mea vita, mihi proponis amorem/ hunc nostrum inter nos perpetuum fore?
Abbeville, musée Boucher de Perthes Persée délivrant Andromède.Lemoyne François (1688-1737). (C) RMN / Jean-Gilles Berizzi
As falcatruadas e amoríos de Zeus eran un díxome-díxome entre as divindades do Olimpo. A súa irritable esposa Hera, agoniada e molesta xa de que o corro celestial de murmuradores falasen polo baixiño, volvérase, a máis de revirada, unha consumada virtuosa da arte da vinganza.
O deus fulgurante andaba agora entolecido pola feitizo da bela Dánae, e non daba co atallo para seducila, como a tantas outras mortais, antes e despois da filla de Acrisio. Andou el dándolle voltas na súa cabeza coroada a unha idea nunca vista coa que sorprendela, e cando apagou o sol, deu co agasallo que de seguro impresionaría á aquela moza tan feitiña, a quen desexaba ter nos seus brazos, sen moito tardar aquela mesma noite de ceo cristalino: un estralo de estrelas que caería sobre a amada como unha intensa chuvia de ouro.
Dánae, abraiada pola aparencia imponente do amante e o seu porte divino, deixouse facer. Envoltos polo acougo daquel ceo calmo que os cubría e o silencio da noite, os dous amantes sentíronse engulidos por un vórtice de paixón e prendidos polo lume dun amor desfreado e celestial durante horas interminables, xa que o fogoso Zeus, entregado a amar, perdía con cada suspiro os papeis das leis que rexen o universo.
Noite de perseidas
Unha noite arrebatada e louca, na que beleza e poder acadan o cumio da harmonía, regala un berce mol para que naza e deite nel un heroe: Perseo, o froito predestinado a fender o aire con alas que rincharán ó bater co vento, obrigado a dar fe de que, a parte de fillo de Zeus, era home valeroso, decidido, capaz da fazaña máis increible por amor: degolar a Gorgona e liberar a amada dunha morte inxusta. (Ha continuar)
A lenda no remata aquí. ¿Casará o heroe con Andrómeda? Se mañá vos dades unha voltiña por esta páxina acabaréivolo de contar.
(Terceira parte: Viaxe a Laputa, Balnibarbi, Glubbdubdrib, Luggnagg e Xapón)
O gobernador de Glubbdubdrib era un experto nigromante que tiña o poder de evocar de entre os mortos a quen lle petase e telo á súa disposición durante vintecatro horas, non máis. Tampouco pode repetir cos mesmos espíritos ata esperar tres meses, a non ser que medien circunstancias extraordinarias.
“Quedamos na illa dez días…. a presenza dos espíritos resultoume tan familiar que despois da terceira ou cuarta vez xa non me impresionaban… A súa Alteza o Gobernador mandoume evocar a quenqueira que se me antollara ,sen límite de número, de entre todos os mortos desde o comezo do mundo ata a actualidade e que me respondesen ás preguntas que eu considerase oportuno facerlles…. Vin a Aníbal cruzando os Alpes…. Vin a César e a Pompeio. Soliciteille que o Senado de Roma aparecese diante de min nun ampla cámara, e unha asemblea de diputados actual fronte por fronte noutra. O Senado parecía unha asemblea de heroes e semideuses, a outra un atallo de bufoneiros, carteristas, salteadores de camiños e matóns….”
“Ávido por ver a aqueles homes da antigüidade que máis celebrados foran pola súa intelixencia e sabiduria, dediquei un día a tal propósito. Propuxen que Homero e Aristóteles aparecesen á cabeza de todos os seus comentaristas, pero eran estes tan numerosos que varios centos deles se viron na obriga de comparecer no patio e nas habitacións exteriores do palacio. Recoñecín e distinguín a aqueles dous heroes con só velos, e non só de entre a multitude, senón a un do outro. Homero era o máis alto e o mellor mozo dos dous, camiñaba ben teso para a súa avanzada idade e tiña os ollos máis agudos e penetrantes que nunca vin.”
“Aristóteles ía moi eslombado, apoiándose nun caxato. Tiña o rostro enrugado, o cabelo laso, e a voz apagada. Pronto advertín que ós dous lles eran absolutamente decoñecidos o resto da compañía, ós que nunca antes viran ou oiran citar. E un espírito, que non vou descubrir, díxome ás caladiñas que no outro mundo estes comentaristas residían nos lugares máis afastados dos seus epónimos pola vergoña e a culpa que sentían por ter desfigurado dun xeito tan terrible o sentido daqueles autores para a posterioridade.”
“Presenteille a Didimo e Eustacio a Homero e convencino para que os tratase mellor do que merecían, pois pronto se decatou de que non tiñan nin chisco de enxeño para sondear o espírito dun poeta. Pero Aristóteles tivo menos paciencia co relato que lle fixen de Scotoe Ramos (1) cando llos presentei, e preguntoulles se o resto da tribu eran tan burricáns como eles….”
“Pasei cinco días de leria con outros moitos dos sabios antigos. Vin a maioría dos emperadores romanos. Convencín ó emperador para que convocase os cociñeiros de Heliogábalo e que nos preparasen unha cea, pero a escaseza de materiais impidiu que amosasen as súas habilidades…..”
Resulta inevitable non escoitar as voces de Ulises e Eneas nas súas viaxes polo mundo das sombras á procura dunha resposta para as súas dúbidas existenciais, e detrás deles, as mans de Homero e Virxilio como interpretes dunha sociedade con referentes heroicos, dispostos a dar solucións, a abrir camiños e enchelos de luz. A mesma luz que bota de menos Jonathan Swiftno mundo que a el lle toca vivir. Na comparación dos dous mundos reside a forza da sátira.
1) En tempos modernos moitos autores, principalmente protestantes, comenzaron a menosprezar a filosofía escolástica, e con ela a lóxica aristotélica. Así, v.g., Pedro Ramos (1515-1572), calviniano, atácaa duramente polo menos con palabras, aínda que de feito a siga en moitas cousas. El mesmo é o autor da división lóxica en tres partes: da noción. xuizo e raciocinio, que aínda se mantén.
